Krytyka teorii Eriksona

Eric Erikson, urodzony w 1902 roku, to wybitny psycholog i psychoanalityk, którego prace znacząco wpłynęły na rozwój psychologii rozwoju. Jedną z jego kluczowych teorii jest teoria psychosocjalna, która opisuje rozwój człowieka na przestrzeni całego życia. Teoria ta zakłada, że ludzki rozwój skupia się na rozwoju ego i tożsamości oraz na interakcjach między jednostką a jej środowiskiem społecznym.

Według Eriksona, rozwój człowieka dzieli się na osiem etapów, z których każdy ma swoje wyzwania i kryzysy rozwojowe do pokonania. Etapy rozpoczynają się od niemowlęctwa, gdzie głównym zadaniem jest rozwinięcie zaufania. Trwają aż po starość, gdzie istotne jest podsumowanie życia i poczucie integralności.

Istotność i wpływ teorii Eriksona na dziedzinę psychologii

Teoria Eriksona jest niezwykle istotna dla dziedziny psychologii. Przyczyniła się ona do rozszerzenia tradycyjnego podejścia psychoanalitycznego, skoncentrowanego na pierwszych latach życia, na cały okres życia. To podejście uwzględniające cały cykl życia człowieka stało się inspiracją dla wielu badań nad rozwojem człowieka i psychologią starzenia się.

Wpływ teorii Eriksona jest szczególnie widoczny w dziedzinach, takich jak psychologia rozwoju, edukacja, praca socjalna i psychoterapia. Jego podejście do tożsamości i konfliktów rozwojowych stało się istotnym narzędziem analizy psychologicznej. Zaś jego prace były źródłem inspiracji dla wielu badaczy i terapeutów.

Celem tego artykułu jest przedstawienie krytycznych aspektów teorii Eriksona, które pojawiły się w literaturze psychologicznej. Chociaż teoria ta jest ceniona za swoje wkłady, to nie jest ona bez kontrowersji. Istnieją głosy krytyczne, które podważają jej uniwersalność i naukową wartość.

Ponadto, artykuł ma na celu zaprezentowanie najnowszych badań i modyfikacji teorii Eriksona. Psychologia rozwoju to dynamiczna dziedzina, a nowe badania mogą dostarczyć bardziej precyzyjnych i aktualnych spojrzeń na rozwój człowieka. Przedstawienie tych nowych perspektyw jest kluczowe dla dalszego rozwijania teorii Eriksona i jej zastosowania w praktyce psychologicznej.

Krytyka teorii Eriksona

Ogólna prezentacja głównych krytyk

Brak empirycznych dowodów

Jednym z głównych punktów krytyki wobec teorii Eriksona jest brak wystarczających empirycznych dowodów na potwierdzenie jej założeń. Erikson opierał swoje teorie głównie na obserwacjach klinicznych i własnych doświadczeniach, co nie zawsze zapewniało solidną podstawę naukową. Krytycy twierdzą, że teoria ta była niewystarczająco podparta badaniami longitudinalnymi i eksperymentalnymi, co osłabia jej wiarygodność.

Jednostronność i eurocentryzm

Kolejnym zarzutem wobec teorii Eriksona jest jej jednostronność i eurocentryzm. Teoria ta została stworzona głównie na podstawie badań przeprowadzonych w społeczeństwach zachodnich. Tym samym skłania niektórych krytyków do zarzucania jej ograniczonej uniwersalności. Erikson nie uwzględnił różnorodności kulturowej i społecznej, co może prowadzić do błędnych wniosków w kontekście innych kultur.

Krytyka schematu wieku

Kolejnym aspektem poddanym krytyce jest schemat wieku zaproponowany przez Erica Eriksona. Erikson twierdził, że rozwój człowieka dzieli się na osiem etapów, związanych z określonymi przedziałami wiekowymi. Jednak niektórzy badacze argumentują, że życie ludzkie jest bardziej złożone i różnorodne, niż to sugeruje schemat wieku Eriksona. Istnieją dowody na to, że rozwój nie zawsze przypomina stałe etapy i może zachodzić indywidualnie u różnych osób.

Krytyka teorii Eriksona wskazuje na istotne wyzwania i pytania dotyczące jej naukowej solidności, uniwersalności i adekwatności do opisywania rzeczywistego rozwoju człowieka. Pomimo tych krytyk, teoria Eriksona nadal stanowi ważny punkt odniesienia w badaniach nad psychologicznym rozwojem. Wymaga jednak uwzględnienia tych głosów krytycznych oraz dalszych badań, aby zostać lepiej zrozumianą i dostosowaną do współczesnych wyzwań psychologii rozwoju.

Krytyka teorii Eriksona w kontekście zmian społecznych i kulturowych

Różnice kulturowe i społeczne a uniwersalność teorii

Krytycy teorii Eriksona podnoszą ważny argument dotyczący braku uwzględnienia różnic kulturowych i społecznych w tej teorii. Erikson opracował swoją teorię głównie na podstawie badań przeprowadzonych w krajach zachodnich. Może to więc prowadzić do błędnych generalizacji na temat rozwoju człowieka na całym świecie. Różnice kulturowe, takie jak systemy wartości, tradycje czy struktury społeczne, wpływają na to, jak jednostki przeżywają swoje życie i jakie wyzwania stawia przed nimi każdy etap rozwoju.

Badania kulturowe sugerują, że niektóre aspekty tożsamości i rozwoju, które Erikson uważał za uniwersalne, mogą mieć znacznie większe znaczenie w niektórych kulturach niż innych. Przykładowo, niektóre kultury bardziej podkreślają wspólnotę i związki rodzinne niż indywidualizm. Tym samym może to prowadzić do innych priorytetów i wyzwań w okresie dorosłości.

Wyzwania związane z płcią i orientacją seksualną

Kolejnym aspektem krytyki teorii Eriksona jest jej ograniczone uwzględnienie płci i orientacji seksualnej. Teoria ta zakłada, że rozwój tożsamości jest związany z określonymi etapami i kryzysami, które niekoniecznie uwzględniają różnice płciowe i tożsamość LGBTQA+. W rzeczywistości, rozwijanie tożsamości płciowej i seksualnej może być znacznie bardziej skomplikowane i różnorodne niż sugeruje to teoria Eriksona.

Badania wskazują, że procesy tożsamościowe osób LGBTQA+ mogą różnić się od tych u osób heteroseksualnych, a doświadczanie kryzysów rozwojowych może być inne ze względu na orientację seksualną. Dodatkowo, różnice płciowe również wpływają na to, jak jednostki przeżywają etapy rozwoju związane z tożsamością i rolą społeczną.

Podsumowując, krytyka teorii Eriksona w kontekście zmian społecznych i kulturowych podkreśla potrzebę uwzględnienia różnorodności kulturowej, społecznej oraz różnic związanych z płcią i orientacją seksualną w badaniach nad psychologicznym rozwojem. Teoria ta, mimo swoich zalet, może być bardziej adekwatna, gdy zostanie dostosowana do tych różnic i uwzględni ich wpływ na rozwój jednostki.

Krytyka teorii Eriksona z perspektywy współczesnych nurtów psychologicznych

Neurobiologiczne wyjaśnienia rozwoju

Współczesna psychologia rozwijająca się w coraz większym stopniu korzysta z neurobiologicznych wyjaśnień rozwoju, co stawia teorię Eriksona pod krytyką. Teoria Eriksona skoncentrowana jest na aspektach psychospołecznych i psychoemocjonalnych rozwoju człowieka, pomijając często biologiczne podstawy tego procesu. Jednak badania neurobiologiczne sugerują, że rozwój psychiczny i emocjonalny jest ściśle związany z funkcjonowaniem mózgu i neurobiologicznymi procesami.

Na przykład, badania nad rozwojem mózgu wskazują, że istnieją okresy krytyczne, w których różne obszary mózgu dojrzewają i wpływają na zdolności poznawcze, emocjonalne i społeczne. W kontekście krytyki Eriksona, może to oznaczać, że biologiczne aspekty rozwoju mają większy wpływ na rozwijanie tożsamości i osiąganie psychospołecznych kryzysów, niż sugerował Erikson.

Psychologia pozytywna i rozwijanie sił

Innym podejściem, które podważa teorię Eriksona, jest psychologia pozytywna. Erikson skoncentrował się na rozwiązywaniu kryzysów i konfliktów rozwojowych, ale psychologia pozytywna podkreśla rozwijanie sił i potencjału jednostki. Krytycy argumentują, że zbyt duże skupienie na konfliktach może prowadzić do negatywnej perspektywy na rozwój człowieka.

Psychologia pozytywna sugeruje, że koncentrowanie się na identyfikowaniu i wzmacnianiu sił jednostki może prowadzić do bardziej zdrowego i pozytywnego rozwoju. W tym kontekście, teoria Eriksona może być uważana za niewystarczająco optymistyczną i nieuwzględniającą pełnego potencjału jednostki.

Teoria przywiązania jako alternatywa

Kolejną alternatywą do teorii Eriksona jest teoria przywiązania, która koncentruje się na relacjach interpersonalnych i ich wpływie na rozwój jednostki. Teoria przywiązania sugeruje, że jakość relacji z opiekunami w okresie dzieciństwa ma istotny wpływ na rozwijanie tożsamości i zdolność do tworzenia zdrowych związków w dorosłym życiu.

W porównaniu do teorii Eriksona, która bardziej skupia się na konfliktach i kryzysach, teoria przywiązania podkreśla znaczenie bliskich relacji i wsparcia emocjonalnego w procesie rozwoju. Dla niektórych badaczy i terapeutów, teoria przywiązania stanowi bardziej adekwatne narzędzie do zrozumienia psychologicznego rozwoju i zdrowych relacji międzyludzkich.

Podsumowując, krytyka teorii Eriksona z perspektywy współczesnych nurtów psychologicznych podkreśla potrzebę uwzględnienia aspektów neurobiologicznych, pozytywnego podejścia do rozwoju oraz teorii przywiązania jako alternatyw do opisu procesu rozwoju jednostki. To zapewnia bardziej kompleksowe i aktualne spojrzenie na rozwijający się obszar psychologii rozwoju.

Aktualne badania i modyfikacje teorii Eriksona

Nowe dowody empiryczne

Badania longitudinalne

Badania longitudinalne stanowią kluczowy element współczesnych badań nad teorią Eriksona. Te badania polegają na obserwacji tych samych jednostek przez długi okres czasu, często przez wiele lat, co pozwala na dokładne zrozumienie procesów rozwojowych na przestrzeni życia. W kontekście teorii Eriksona, badania longitudinalne dostarczają nowych dowodów empirycznych na potwierdzenie lub obalenie jej założeń.

Przykładem takich badań może być analiza procesu rozwoju tożsamości w kontekście różnych etniczności czy kultur. Badania longitudinalne pozwalają na badanie, jak zmiany społeczne i kulturowe wpływają na rozwijające się jednostki oraz jakie czynniki przyczyniają się do różnic w przebiegu rozwoju między jednostkami.

Eksploracja biologicznych podstaw rozwoju

Współczesne badania nad teorią Eriksona coraz częściej uwzględniają aspekty biologiczne i neurobiologiczne. Rozwój neurobiologiczny mózgu, zwłaszcza w okresie dzieciństwa i adolescencji, jest obecnie przedmiotem intensywnych badań. Badacze starają się zrozumieć, jak procesy neurobiologiczne wpływają na zdolność jednostki do radzenia sobie z konfliktami rozwojowymi i kryzysami tożsamości.

Badania te dostarczają nowych dowodów na to, że niektóre etapy rozwoju mogą być silnie związane z rozwojem mózgu, a zmiany w neurobiologii mózgu mogą wpływać na zdolność jednostki do rozwiązywania konfliktów i osiągania ważnych etapów rozwoju, takich jak osiągnięcie tożsamości.

Podsumowując, nowe dowody empiryczne, w szczególności badania longitudinalne i eksploracja biologicznych podstaw rozwoju, przyczyniają się do rozwijania i modyfikacji teorii Eriksona. Dają one możliwość bardziej precyzyjnego zrozumienia procesów rozwojowych i wpływu różnych czynników na rozwijające się jednostki, co jest istotne dla aktualizacji tej teorii w świetle współczesnych odkryć naukowych.

Rozszerzenie teorii Eriksona na nowe obszary

Rozwój cyfrowy i technologiczny

W dzisiejszym cyfrowym i technologicznie zaawansowanym społeczeństwie, badacze coraz częściej eksplorują wpływ nowych technologii na procesy rozwoju jednostek. Rozwój cyfrowy i dostęp do internetu zmieniają sposób, w jaki ludzie budują tożsamość i nawiązują relacje społeczne. To stanowi wyzwanie dla teorii Eriksona, która nie uwzględniała tych aspektów w oryginalnych założeniach.

Badania nad rozwojem cyfrowym koncentrują się na tym, jak korzystanie z mediów społecznościowych, gier wideo i innych technologii wpływa na rozwijające się jednostki. Czy te nowe narzędzia wspierają lub utrudniają rozwijanie tożsamości, budowanie relacji interpersonalnych i radzenie sobie z konfliktami rozwojowymi?

Rozwój tożsamości w kontekście globalizacji

Globalizacja wpływa na tożsamość jednostek, tworząc nowe wyzwania i możliwości rozwojowe. Rozszerzenie teorii Eriksona na ten obszar obejmuje badanie, jak globalizacja, migracje i kontakt z różnymi kulturami wpływają na procesy tożsamościowe. Jak jednostki budują swoją tożsamość w otoczeniach charakteryzujących się wielokulturowością i różnorodnością kulturową?

Badania nad rozwojem tożsamości w kontekście globalizacji biorą pod uwagę wpływ różnych wartości, języków, tradycji i przekonań na rozwijające się jednostki. Czy istnieją wspólne mechanizmy radzenia sobie z wyzwaniami związanymi z tożsamością w globalnym społeczeństwie, które można zintegrować z teorią Eriksona?

Integracja z innymi teoriami

Kontynuacja rozwoju teorii Eriksona obejmuje próby jej integracji z innymi teoriami psychologicznymi. Jednym z przykładów jest integracja teorii Eriksona z teorią przywiązania, która skupia się na relacjach emocjonalnych i przywiązaniu w rozwoju jednostki.

Badacze starają się zrozumieć, w jaki sposób relacje z opiekunami w okresie dzieciństwa wpływają na rozwijanie tożsamości w późniejszych etapach życia, łącząc elementy obu teorii. Czy jakość przywiązania w dzieciństwie wpływa na zdolność jednostki do radzenia sobie z kryzysami rozwojowymi w dorosłości, jak to sugeruje teoria przywiązania?

Integracja teorii Eriksona z innymi podejściami psychologicznymi może dostarczyć bardziej wszechstronnego i złożonego zrozumienia procesów rozwojowych, uwzględniając różnorodność czynników wpływających na rozwijające się jednostki.

Integracja z innymi teoriami

Połączenie teorii Ericksona z teorią przywiązania

Integracja teorii Eriksona z teorią przywiązania stanowi ciekawy obszar badań, który może przyczynić się do bardziej kompleksowego zrozumienia rozwoju jednostki. Teoria przywiązania, rozwijana m.in. przez Johna Bowlby’ego i Mary Ainsworth, skupia się na relacjach emocjonalnych, zwłaszcza relacji dziecka z opiekunami, oraz ich wpływie na późniejszy rozwój tożsamości i zdolność do tworzenia zdrowych relacji interpersonalnych.

Badacze starają się integrować teorię Ericksona z teorią przywiązania. Podkreślają, że jakość relacji w okresie wczesnego dzieciństwa może wpływać na zdolność jednostki do rozwiązywania kryzysów rozwojowych w późniejszych etapach życia. Na przykład, bezpieczne przywiązanie w dzieciństwie może stwarzać podstawy do pewności siebie i zaufania w relacjach interpersonalnych w dorosłym życiu, co jest zgodne z niektórymi aspektami teorii Ericksona.

Integracja aspektów teorii psychosocjalnej z teorią rozwoju poznawczego

Integracja teorii Eriksona z teorią rozwoju poznawczego, rozwijaną m.in. przez Jeana Piageta, może pomóc w uzyskaniu bardziej holistycznego spojrzenia na rozwijającą się osobowość. Teoria rozwoju poznawczego skupia się na rozwoju myślenia, poznawczych umiejętnościach i sposobach rozumienia świata.

Badania nad integracją tych teorii mogą koncentrować się na tym, jak poznawcze zmiany w różnych etapach życia wpływają na procesy tożsamościowe i psychospołeczne. Na przykład, jakie poznawcze umiejętności są istotne dla skutecznego rozwiązywania konfliktów rozwojowych, które opisuje teoria Eriksona? Jak rozwijające się myślenie abstrakcyjne może wpłynąć na kształtowanie wartości i przekonań?

Integracja tych teorii może pomóc w uzyskaniu bardziej zrównoważonego spojrzenia na rozwijającego się człowieka. Uwzględniając zarówno aspekty psychospołeczne, jakie podkreśla Erikson, jak i poznawcze, które są istotne w teorii rozwoju poznawczego. To połączenie może dostarczyć bardziej wszechstronnego narzędzia do zrozumienia procesów rozwojowych i tożsamościowych.

Implikacje dla praktyki psychologicznej i terapii

Zastosowanie teorii Eriksona w terapii

Teoria Eriksona, skupiająca się na psychospołecznym rozwoju jednostki i identyfikacji kryzysów rozwojowych, ma liczne zastosowania w praktyce psychologicznej i terapii. Oto kilka kluczowych aspektów związanych z jej zastosowaniem:

1. Terapia Rozwojowa: Teoria Eriksona dostarcza ramy do zrozumienia rozwoju jednostki na przestrzeni całego życia. Terapeuci mogą wykorzystywać tę teorię do identyfikowania punktów kryzysowych i konfliktów rozwojowych, które mogą wpływać na zdrowie psychiczne klienta. Terapia rozwojowa opiera się na pracy nad rozwiązaniem tych konfliktów i osiągnięciu psychospołecznej równowagi.
2. Terapia Tożsamościowa: W kontekście terapii tożsamościowej, terapeuci korzystają z koncepcji tożsamości zawartych w teorii Eriksona. Pomagają klientom zrozumieć, jakie są ich unikalne wyzwania związane z tożsamością i jakie są ważne etapy rozwoju tożsamości, które wymagają uwagi i wsparcia.
3. Rozwiązywanie Kryzysów: Terapeuci mogą używać teorii Eriksona do identyfikowania konkretnych kryzysów rozwojowych, z którymi klient się boryka. Pomagają klientom zrozumieć te kryzysy, analizować ich źródła i wspólnie opracować strategie radzenia sobie z nimi.

Adaptacja terapii do nowych kontekstów i problemów

Współczesny świat przynosi nowe konteksty i wyzwania, które terapeuci muszą uwzględniać w praktyce terapeutycznej. Kilka przykładów adaptacji terapii w kontekście teorii Eriksona:

1. Terapia w erze cyfrowej: Terapeuci muszą uwzględniać wpływ technologii i mediów społecznościowych na rozwijające się tożsamości młodych osób. Wymaga to zrozumienia, jak korzystanie z internetu i mediów społecznościowych wpływa na proces tożsamościowy, relacje interpersonalne i rozwijające się kryzysy tożsamości.
2. Terapia z migrantami: Terapeuci pracujący z migrantami i uchodźcami muszą uwzględniać wpływ migracji na tożsamość jednostki. Migranci często muszą dostosowywać się do nowych kulturowych kontekstów, co może generować unikalne wyzwania tożsamościowe.
3. Terapia z osobami LGBTQ+: Terapeuci pracujący z osobami LGBTQ+ muszą uwzględniać specyficzne wyzwania związane z tożsamością płciową i orientacją seksualną. Terapia może pomóc w zrozumieniu i akceptacji własnej tożsamości oraz radzeniu sobie z ewentualnymi przeszkodami społecznymi i emocjonalnymi.

Wyzwania i korzyści związane z modyfikacjami teorii

Modyfikacje teorii Eriksona w praktyce terapeutycznej mogą przynosić zarówno korzyści, jak i wyzwania. Korzyści obejmują dostosowanie teorii do różnorodnych kontekstów życiowych klientów i uwzględnienie współczesnych problemów. Jednakże, wprowadzanie modyfikacji może być trudne, ponieważ wymaga ostrożnego zrównoważenia tradycyjnych aspektów teorii z nowymi wyzwaniami.

Wartościową praktyką jest kontynuowanie badań i dostosowywanie teorii Eriksona do zmieniających się realiów życiowych i psychologicznych. Terapeuci mogą czerpać z różnych teorii i podejść, aby dostosowywać swoje podejście do potrzeb konkretnego klienta, co może przynieść bardziej skuteczne rezultaty terapeutyczne.

Podsumowanie

Podsumowanie głównych punktów krytyki teorii Eriksona

Teoria Ericksona, choć wpłynęła znacząco na psychologię rozwoju, nie jest pozbawiona krytyki. Główne punkty krytyki to:

1. Brak empirycznych dowodów: Krytycy podkreślają, że oryginalna teoria Eriksona nie była odpowiednio poparta empirycznymi dowodami. Część jego koncepcji, takich jak kryzysy rozwojowe, jest trudna do zweryfikowania za pomocą metod naukowych.
2. Jednostronność i eurocentryzm: Teoria Eriksona została stworzona w kontekście amerykańskim i eurocentrycznym, co może utrudniać jej zastosowanie do osób z różnych kultur i kontekstów społecznych. Krytycy argumentują, że teoria nie uwzględnia różnic kulturowych i społecznych w procesie rozwoju.
3. Krytyka schematu wieku: Niektórzy badacze podważają liniową strukturę wieku i etapów rozwoju zaproponowaną przez Eriksona. Twierdzą, że rozwijająca się tożsamość nie zawsze podąża dokładnie według określonych etapów i może być bardziej złożona.

Przegląd najnowszych badań i modyfikacji teorii

Najnowsze badania nad teorią Eriksona koncentrują się na:

1. Badaniach longitudinalnych: Badania te pozwalają na długotrwałe obserwacje jednostek i potwierdzają, że procesy rozwojowe są bardziej złożone niż sugerował Erikson.
2. Eksploracji biologicznych podstaw rozwoju: Badacze coraz częściej badają aspekty neurobiologiczne rozwoju i ich wpływ na zdolność jednostki do radzenia sobie z kryzysami rozwojowymi.
3. Rozszerzeniu teorii na nowe obszary: Teoria Eriksona jest adaptowana do współczesnych kontekstów, takich jak rozwój cyfrowy, globalizacja i różnorodność kulturowa.

Wnioski dotyczące znaczenia teorii Eriksona w dzisiejszym kontekście psychologii

Mimo krytyki teoria Eriksona nadal ma znaczenie w dzisiejszym kontekście psychologii:

1. Kontekstualizacja teorii: Zrozumienie kontekstu i ograniczeń oryginalnej teorii Eriksona pozwala na bardziej krytyczne i zrównoważone podejście do jej zastosowań.
2. Inspiracja dla badań i terapii: Teoria Eriksona nadal inspiruje badaczy i terapeutów do pracy nad rozwojem tożsamości i radzeniem sobie z kryzysami rozwojowymi.
3. Integracja z innymi teoriami: Integracja elementów teorii Eriksona z innymi podejściami psychologicznymi może dostarczyć bardziej wszechstronnego zrozumienia rozwoju jednostki.

Podsumowując, teoria Eriksona, pomimo krytyki i modyfikacji, pozostaje ważnym narzędziem w psychologii, które może być dostosowane i rozwijane, aby lepiej odpowiadać współczesnym wyzwaniom i potrzebom badawczym oraz terapeutycznym.

Bibliografia

1. Erickson, E. H. (1963). Childhood and Society. Norton & Company.
2. Marcia, J. E. (1966). Development and validation of ego-identity status. Journal of Personality and Social Psychology, 3(5), 551-558.
3. Waterman, A. S. (1999). Identity, the identity statuses, and identity status development: A contemporary statement. Developmental Review, 19(4), 591-621.
4. McAdams, D. P. (2001). The psychology of life stories. Review of General Psychology, 5(2), 100-122.
5. Schwartz, S. J., Côté, J. E., & Arnett, J. J. (2005). Identity and agency in emerging adulthood: Two developmental routes in the individualization process. Youth & Society, 37(2), 201-229.
6. Schwartz, S. J., Zamboanga, B. L., Luyckx, K., Meca, A., & Ritchie, R. A. (2013). Identity in emerging adulthood: Reviewing the field and looking forward. Emerging Adulthood, 1(2), 96-113.
7. Erikson, E. H. (1982). The life cycle completed. Norton & Company.
8. Kroger, J. (2007). Identity development: Adolescence through adulthood. Sage Publications.
9. McLean, K. C., & Pratt, M. W. (2006). Life’s little (and big) lessons: Identity statuses and meaning-making in the turning point narratives of emerging adults. Developmental Psychology, 42(4), 714-722.
10. Kroger, J. (2000). Identity development: Adolescence through adulthood. Sage Publications.
11. Fivush, R. (2011). The development of autobiographical memory. Annual Review of Psychology, 62, 559-582.
12. Schwartz, S. J., Luyckx, K., & Vignoles, V. L. (Eds.). (2011). Handbook of identity theory and research. Springer.
13. Archer, S. L. (1994). Varieties of agency: A response to Diana Baumrind’s ‘Prototypical Descriptions of 16 Adolescents’. New Directions for Child and Adolescent Development, 1994(65), 57-74.
14. Erikson, E. H. (1980). Identity and the life cycle: Selected papers. Norton & Company.
15. Waterman, A. S. (1985). Identity in the context of adolescent psychology. In B. B. Wolman (Ed.), Handbook of Developmental Psychology (pp. 795-824). Prentice-Hall.
16. Kroger, J. (2007). Identity development: Adolescence through adulthood (2nd ed.). Sage Publications.
17. Erikson, E. H. (1959). Identity and the life cycle. International Universities Press.

Czytaj również