Pozycja schizoidalno-paranoidalna według Melanie Klein: Klucz do rozumienia wczesnych mechanizmów psychicznych

Koncepcja pozycji schizoidalno-paranoidalnej Melanie Klein to jedno z fundamentów myślenia psychoanalitycznego o rozwoju. Nazwa brzmi skomplikowanie, ale sama idea jest bardzo praktyczna: pomaga zrozumieć, co dzieje się w najwcześniejszych etapach życia psychicznego i jak te wczesne wzorce wracają później—w relacjach i w gabinecie.

O co chodzi w tej „pozycji”?

Klein opisuje wczesny sposób organizowania doświadczeń przez niemowlę. Dziecko nie potrafi jeszcze łączyć sprzecznych emocji i cech w jednym obiekcie (osobie), więc dzieli świat na „dobry” i „zły”.

Przykład jest prosty: niemowlę głodne i nakarmione.

Gdy dostaje mleko, „matka” (czy szerzej: opiekun) to dobry obiekt—karmiący, kojący, bezpieczny.
Gdy głód trwa i frustracja rośnie, ten sam obiekt staje się złym obiektem—odrzucającym, zagrażającym.

To nie tyle etykietka matki, co sposób porządkowania przeżyć: dobre tu, złe tam—oddzielnie.

Ważne: „Pozycja” to nie sztywne stadium, tylko tryb organizacji doświadczenia. Możemy się między trybami przemieszczać—również w dorosłym życiu.

Po co psychice taki podział? (funkcja adaptacyjna)

Na starcie życia psychicznego to ochrona przed przeciążeniem. Dzięki rozdzieleniu „dobrego” i „złego” niemowlę może doświadczać ukojenia bez jednoczesnego zalewu lęku i złości. To buduje zalążek bezpieczeństwa. Z czasem, przy sprzyjających warunkach, rośnie zdolność łączenia tych aspektów w spójną całość.

Typowe mechanizmy obronne w pozycji schizoidalno-paranoidalnej

Rozszczepienie (splitting) – jasny podział na dobre i złe aspekty obiektu, co „odsuwa” konflikt miłość–złość wobec tej samej osoby.
Projekcja – przenoszenie własnych trudnych uczuć na zewnątrz („on jest wrogi”), by zmniejszyć wewnętrzne napięcie.
Introjekcja – „wchłanianie” dobrych aspektów obiektu, które daje poczucie ochrony.
Idealizacja – wyolbrzymienie „dobrego obiektu”, by podtrzymać przekonanie, że dobro istnieje i jest dostępne.

W praktyce: w notatkach z sesji warto oznaczać konkretnymi znacznikami momenty rozszczepienia („czarno-białe” oceny), skoki idealizacji/dewaluacji i sytuacje, w których pojawia się projekcja (np. nagłe przypisywanie terapeucie wrogich intencji).

Echa tej pozycji w dorosłości

Choć to bardzo wczesny tryb, ślady widzimy także później, zwłaszcza w stresie:

skrajne oceny („on jest cudowny” / „on jest okropny”),
trudność w utrzymaniu ambiwalencji,
szybkie przejścia od idealizacji do dewaluacji.

Rozpoznanie, że pacjent „wraca” do takiego sposobu organizacji, pomaga nie personalizować ostrych reakcji i utrzymać stabilność w przymierzu terapeutycznym.

W gabinecie: gdzie to się szczególnie ujawnia?

Wzorce pozycji schizoidalno-paranoidalnej często widać w pracy z pacjentami z organizacją borderline, narcystycznączy w niektórych prezentacjach zaburzeń lękowych. Przykładowo: na początku pacjent może idealizować terapeutę („wreszcie ktoś mnie rozumie”), by później gwałtownie go dewaluować („nic pan/pani nie robi”). Z perspektywy procesu to sensowne: psychika broni się przed zalewem sprzecznych uczuć.

W praktyce: sprawdza się nazwanie dynamiki bez oceny („Widzę, że dziś jestem po tej ‘złej’ stronie—to ważne, zatrzymajmy się przy tym, co to dla Ciebie znaczy”).

Jak z tym pracować – kilka użytecznych kierunków

Monitoruj rozszczepienie
Zwracaj uwagę na „czarno-białe” opisy siebie, innych, terapii.
→ Pytanie do pacjenta: „Co tu jest dla Ciebie zdecydowanie ‘dobre’, a co ‘złe’? Czy znajdziesz choć jeden wyjątek dla każdej strony?”
Ostrożnie z projekcją
Gdy pacjent przypisuje Ci wrogie intencje, najpierw odzwierciedl emocję, potem badaj atrybucję.
→ Propozycja: „Słyszę dużo złości i rozczarowania. Zobaczmy, skąd bierze się przekonanie, że chcę Ci zaszkodzić.”
Buduj tolerancję ambiwalencji
To główny cel: utrzymać w polu widzenia jednocześnie rzeczy miłe i trudne.
→ Mikro-ćwiczenie: „Zróbmy dwie kolumny: co w tej relacji (sytuacji) jest pomocne i co frustrujące—bez kasowania żadnej z list.”
Stabilność terapeuty
Konsekwencja, przewidywalność, spokojny ton i stałe ramy sesji działają jak „zewnętrzny regulator”.
→ Praktycznie: krótko podsumowuj na końcu sesji, uprzedzaj o zmianach, trzymaj czas.

Przejście do pozycji depresyjnej

Kolejny opisany przez Klein tryb to pozycja depresyjna—moment, gdy „dobry” i „zły” obiekt zaczynają się integrować: to ta sama osoba, w której mieszczą się bardzo różne uczucia. Pojawia się wtedy m.in. poczucie winy (z powodu złości wobec kogoś ważnego), ale też zdolność do naprawy (reparacji) i dojrzalsze relacje.

Rolą terapeuty jest wspieranie drogi od podziału do integracji—czyli od „albo-albo” do „zarówno-jak i”.

W praktyce: zauważaj „momenty łączenia” („Słyszę, że złościsz się na partnera i jednocześnie widzisz, że próbował pomóc—to ważny krok.”).

Podsumowanie

Pozycja schizoidalno-paranoidalna to wczesny, adaptacyjny sposób porządkowania doświadczeń: dobry obiekt tu, zły obiekt tam.
Jej mechanizmy (rozszczepienie, projekcja, idealizacja, introjekcja) mogą wracać w dorosłości, zwłaszcza pod obciążeniem.
W terapii kluczowe są: rozpoznanie wzorca, utrzymanie stabilności, praca nad tolerancją ambiwalencji i stopniowa integracja prowadząca w stronę pozycji depresyjnej.
Dobre ramy, jasne nazewnictwo zjawisk i spokojna obecność terapeuty regulują proces i wspierają realną zmianę.

To nie jest „teoria dla teorii”. Rozumienie tej dynamiki po prostu ułatwia codzienną pracę: pozwala zobaczyć sens tam, gdzie na pierwszy rzut oka widać tylko chaos, i wybrać interwencję, która wzmacnia łączenie—nie pogłębia podziału.

Pytania do refleksji na własną praktyką psychoterapeutyczną:

Jakie mechanizmy obronne, takie jak rozszczepienie czy projekcja, zauważam u swoich pacjentów? Jakie mogą być ich przyczyny i jak mogę je zrozumieć w kontekście pozycji schizoidalno-paranoidalnej?
W jakich przypadkach pacjenci wyraźnie dzielą swoich bliskich na „dobrych” i „złych”? Jak mogę pomóc im integrować te sprzeczne uczucia w sposób, który wspiera ich rozwój emocjonalny?
Czy dostrzegam u pacjentów tendencję do idealizowania lub dewaluowania mnie jako terapeuty? Jak reaguję na te skrajne postawy, a jak mogę utrzymać stabilność w relacji terapeutycznej?
Jakie strategie mogę zastosować, aby pomóc pacjentowi tolerować ambiwalencję i sprzeczność w swoich emocjach, szczególnie w kontekście relacji interpersonalnych?
W jaki sposób mogę wspierać pacjentów w przejściu z pozycji schizoidalno-paranoidalnej do bardziej zintegrowanej postawy, w której akceptują zarówno pozytywne, jak i negatywne aspekty swoich doświadczeń?