Czym jest osobowość? Głębsze spojrzenie na złożoność ludzkiej natury

W psychoterapii pojęcie osobowości to fundament, na którym budujemy zrozumienie zachowań, emocji i relacji naszych pacjentów. Ale czym tak naprawdę jest osobowość? Otto Kernberg, wybitny psychoanalityk i badacz, przedstawia osobowość jako dynamiczną całość – kompleksowy i zintegrowany system, który wykracza daleko poza prostą sumę swoich części. W tym artykule przyjrzę się kluczowym aspektom koncepcji osobowości według Kernberga i omówię, jak ta wiedza może wspierać praktykę psychoterapeutyczną.

Osobowość jako dynamiczna integracja

Według Kernberga osobowość obejmuje całość subiektywnych doświadczeń danej osoby i wzorców jej zachowań, zarówno tych świadomych, jak i nieświadomych. Oznacza to, że osobowość nie ogranicza się jedynie do tego, co widoczne na zewnątrz – naszych codziennych nawyków, pragnień czy lęków. To również wewnętrzne, często nieuświadomione procesy, które wpływają na to, jak postrzegamy siebie i świat wokół nas.

Co to oznacza w praktyce? Wyobraźmy sobie osobę, która na zewnątrz wydaje się pewna siebie, ale wewnętrznie zmaga się z głębokim poczuciem nieadekwatności. Wzorzec ten, choć z pozoru sprzeczny, jest częścią dynamicznej całości osobowości – złożonego systemu, w którym różne elementy wpływają na siebie nawzajem, tworząc unikalną tożsamość.

Podłoże biologiczne i środowiskowe osobowości

Kernberg podkreśla, że osobowość kształtuje się w wyniku interakcji między genetycznymi predyspozycjami a środowiskiem, w którym dorastamy. Nasze geny wpływają na regulację stanów afektywnych, takich jak radość, strach czy złość, ale to doświadczenia – szczególnie te z wczesnego dzieciństwa – nadają im konkretną formę.

Na przykład relacja z opiekunem odgrywa kluczową rolę w rozwoju poczucia bezpieczeństwa i tożsamości. Dziecko, które doświadcza ciepła i stabilności, może rozwijać zdolność do zdrowych relacji, podczas gdy brak uwagi czy chaotyczne środowisko może prowadzić do trudności w regulacji emocji i budowaniu bliskich więzi.

Osobowość jako system funkcji psychicznych

Osobowość wg Kernberga to także zbiór konkretnych funkcji psychicznych, takich jak:

Emocje: Doświadczanie i regulacja stanów afektywnych.
Poznanie: Sposób, w jaki przetwarzamy informacje o świecie i sobie.
Pamięć: Zarówno pamięć deklaratywna (świadome wspomnienia), jak i proceduralna (nawyki i automatyzmy).
Funkcje refleksyjne: Od prostego postrzegania swoich działań, po głębszą autorefleksję nad własnymi myślami i emocjami.

W praktyce oznacza to, że każda z tych funkcji może działać w harmonii lub w konflikcie, co wpływa na ogólny obraz osobowości. U osób z zaburzeniami osobowości często obserwujemy brak tej harmonii – na przykład silne emocje mogą dominować nad zdolnością do racjonalnego myślenia, a to zaś może prowadzić do impulsywnych decyzji.

Zaburzenia osobowości: perspektywa psychodynamiczna i neurobiologiczna

Kernberg podkreśla konieczność integracji różnych podejść w badaniach nad osobowością. Jak twierdzi – sama perspektywa psychodynamiczna, koncentrująca się na konfliktach wewnętrznych i nieświadomych motywacjach, jest niewystarczająca. Równie ograniczone jest podejście oparte wyłącznie na analizie cech osobowości czy czynników biologicznych.

Osobowość jest bowiem złożonym system, w którym neurobiologia, psychologia i środowisko wzajemnie się przenikają. Na przykład osoba z genetyczną skłonnością do lęku może rozwijać różne strategie radzenia sobie w zależności od jakości relacji z opiekunami. Te same cechy biologiczne mogą prowadzić do różnych wyników w zależności od kontekstu psychologicznego i społecznego.

Osobowość jako proces, nie stan

Jednym z kluczowych aspektów ujęcia Kernberga jest postrzeganie osobowości jako procesu, a nie stałego stanu. Oznacza to, że osobowość ewoluuje w czasie, pod wpływem nowych doświadczeń, relacji i refleksji nad sobą.

Dla psychoterapeutów jest to ważne przypomnienie, że zmiana jest możliwa. Pacjenci z zaburzeniami osobowości, którzy na początku terapii wydają się „zablokowani” w swoich wzorcach, mogą z czasem odkrywać nowe sposoby myślenia, czucia i działania.

Jak wiedza o osobowości wspiera psychoterapię?

Zrozumienie osobowości jako dynamicznego, wielowymiarowego systemu pozwala lepiej dostosować terapię do potrzeb pacjenta. Oto kilka praktycznych wskazówek:

Holistyczne spojrzenie na pacjenta: Nie skupiaj się wyłącznie na objawach czy problematycznych zachowaniach. Zamiast tego staraj się zrozumieć, jak różne elementy osobowości pacjenta – emocje, myśli, relacje – wpływają na siebie nawzajem.
Uwzględnienie kontekstu: Zawsze bierz pod uwagę, jak środowisko (rodzina, praca, kultura) kształtuje osobowość pacjenta i jego trudności.
Praca nad autorefleksją: Pomóż pacjentom rozwijać zdolność do samodzielnej analizy swoich myśli i emocji. To klucz do długotrwałej zmiany.
Elastyczność w podejściu: Pamiętaj, że każda osoba jest inna. Nie wszystkie techniki terapeutyczne będą odpowiednie dla każdego pacjenta – dostosuj narzędzia do indywidualnych potrzeb.
Integracja różnych perspektyw: Łącz podejścia psychodynamiczne, poznawczo-behawioralne i neurobiologiczne, aby uzyskać pełniejszy obraz osobowości pacjenta.

Podsumowanie: zrozumienie osobowości jako sztuka i nauka

Osobowość jest złożonym fenomen, który wymyka się prostym definicjom. Jak podkreśla Kernberg, kluczem do zrozumienia osobowości jest unikanie redukcjonizmu – zarówno w badaniach, jak i w terapii. Tylko dzięki integracji różnych perspektyw możemy lepiej wspierać naszych pacjentów w odkrywaniu ich pełnego potencjału.

Dla nas, psychoterapeutów, wiedza o osobowości to nie tylko narzędzie pracy, ale także przypomnienie o złożoności i pięknie ludzkiej natury. Każdy pacjent, którego spotykamy na swojej drodze, to unikalna mozaika doświadczeń, emocji i myśli, która wciąż się rozwija – a nasza rola towarzysza w tej podróży jest bezcenna.

Pytania do refleksji na własną praktyką psychoterapeutyczną:

Jak w mojej praktyce psychoterapeutycznej uwzględniam zarówno genetyczne, jak i środowiskowe czynniki wpływające na rozwój osobowości klienta?
Czy w ocenie zaburzeń osobowości moich klientów biorę pod uwagę ich wewnętrzną organizację psychiczną, a nie tylko zewnętrzne objawy i cechy?
Jak integruję różne podejścia teoretyczne (psychodynamiczne, neurobiologiczne, psychospołeczne) w mojej pracy z klientami?
W jaki sposób pomagam klientom z zaburzeniami tożsamości zrozumieć i uporządkować ich wewnętrzne doświadczenia?
Czy jestem świadomy/a ryzyka redukcjonizmu w podejściu do osobowości i jak mogę tego unikać w pracy klinicznej?